Creative Commons Polska

[Jaroslaw Lipszyc <minus AT free.art.pl>]

http://serwisy.gazeta.pl/kultura/1,34169,3227910.html

Czy tłumaczka zablokuje teatr

Roman Pawłowski 21-03-2006, ostatnia aktualizacja 21-03-2006 23:36

Precedensowa sprawa o naruszenie praw autorskich w teatrze w Jeleniej 
Górze. Czy tłumaczka z Warszawy odbierze reżyserom prawo do 
interpretowania sztuk współczesnych?

Adam Rapp, amerykański dramatopisarz, zapewne nie wie, jaka burza 
rozpętała się wokół polskiej realizacji jego sztuki "Poważny jak śmierć, 
zimny jak głaz". Po premierze, którą w Jeleniej Górze wyreżyserowała 
Monika Strzępka (pod zmienionym tytułem "Honor samuraja"), tłumaczka 
sztuki Hanna Szczerkowska pozwała teatr do sądu. Jej zdaniem teatr 
naruszył prawa autorskie tłumacza, a co za tym idzie, także autora sztuki.

- W teatrach zrealizowano ponad 20 przetłumaczonych przeze mnie tekstów, 
ale nigdy jeszcze reżyser nie ingerował w tekst tak jak w Jeleniej 
Górze. 30 procent sztuki zostało zmienione - mówi Szczerkowska i domaga 
się przywrócenia oryginalnego tekstu oraz przeprosin. Teatr już ponosi 
konsekwencje pozwu - w ubiegłym tygodniu tłumaczka zablokowała spektakle 
gościnne "Honoru samuraja" w Teatrze Narodowym w Warszawie.

Dramat społeczny czy świńska farsa

"Poważny jak śmierć, zimny jak głaz" to opowieść o toksycznej rodzinie z 
przedmieścia Chicago. Bohaterami są chory na kręgosłup ojciec, który 
jest wiecznie pijany i nie kontroluje swojej fizjologii, matka, kelnerka 
z baru, 16-letni syn, fan gier komputerowych, oraz córka, narkomanka i 
prostytutka. Akcja rozgrywa się w typowym amerykańskim salonie, w którym 
na okrągło włączony jest telewizor z ulubionym programem rodziny: 
telezakupami.

"Tekst Rappa to opowieść o rodzinie obnażająca współczesne 
społeczeństwo. (...) Spektakl opowiada o ludziach, którzy stracili 
dostęp do prawdziwych wartości: rzeczywistość zastąpili grami 
komputerowymi, wiarę - pozorami religijności, rodzinne związki i ludzkie 
uczucia - wspólnym przesiadywaniem na kanapie przed TV" - napisano w 
zapowiedziach.

- Z dramatu społecznego zrobili świńską antyfarsę - twierdzi 
Szczerkowsk. I wylicza zmiany. W oryginale ojciec "omal nie umarł ze 
strachu", w premierowym przedstawieniu "omal się nie zes ze strachu". W 
oryginale świnka morska bohatera "zagłodziła się na śmierć" (ponieważ 
zamiast karmy dostawała popularny w USA środek na odchudzanie Dexatrin), 
w wersji teatralnej "obsr się na śmierć (bo zamiast karmy dostała środek 
na przeczyszczenie). W oryginale syn chwali się, że ojciec od niego 
"oberwał", w spektaklu mówił, "bo cię jeb...".

- To nie reżyserka, ale autor wkłada w usta postaci bulwersujące 
wyznania, fizjologiczne opisy, brutalne przekleństwa albo każe jednemu z 
bohaterów co rusz "pierdzieć eksplodująco". Taki jest świat tej sztuki - 
wyzywający, bolesny, okrutny, tragikomiczny - naszym zdaniem trafnie 
odczytany i pokazany przez reżyserkę - broni spektaklu dyrektorka 
artystyczna teatru Małgorzata Bogajewska.

Jej zdaniem główną intencją zmian było osadzenie sztuki w polskich 
realiach. Dlatego syn zapowiada, że pojedzie do Nowego Jorku pekaesem, a 
ojciec marzy o zjedzeniu steku nie w Barze Farmera, jak to jest w 
oryginale, ale w Western City, stylizowanej na kowbojski saloon 
jeleniogórskiej restauracji . Polskich realiów jest w spektaklu więcej: 
Ojciec Harry, kapłan z pobliskiej parafii przezywany "Królową 
Diamentów", zmienił się w Księdza Henryka "podobnego do Bursztynowej 
Komnaty", mowa jest także o Ojcu Dyrektorze.

- Moje przedstawienie jest zgodne nie z literą, ale z intencjami autora 
- broni się Monika Strzępka. - W dramacie autor nie umieścił tekstów, 
które docierają do postaci z telewizora, zaznaczył jedynie ich tematy. 
Zamiast telewizora w moim przedstawieniu teksty reklam i fragmenty 
telewizyjnego bełkotu recytuje aktor grający ojca. Nawet gdybym chciała 
być wierna autorowi na poziomie didaskaliów, musiałabym dopisać te 
partie tekstów - mówi Strzępka.

Po interwencji tłumaczki teatr wycofał się jednak z niektórych zmian, a 
na afiszu dopisano, że autorką opracowania tekstu jest Monika Strzępka. 
To jednak nie załatwiło sprawy. Mówi Anna Wołek z Agencji Teatralnej Bis 
reprezentującej Adama Rappa w Polsce: - Jeśli pani Monika Strzępka chce 
reżyserować takie sztuki, to niech je sobie sama napisze.

Dwa teatry

Do jakiego stopnia teatr ma prawo zmieniać wystawiane sztuki? Gdzie 
kończy się interpretacja, a zaczyna manipulowanie cudzą twórczością? To 
pytanie pojawiało się do niedawna jedynie w odniesieniu do klasyki. 
Dzisiaj coraz częściej pytania dotyczą praw żyjącego autora.

- To wpływ anglojęzycznych standardów. Teatr anglojęzyczny to teatr 
słowa, prawa autora są tam skrupulatniej respektowane niż w Polsce, 
gdzie silna jest tradycja teatru inscenizacji opartego na 
interpretacjach - mówi Małgorzata Semil, tłumaczka z angielskiego i 
kierownik literacki Teatru Powszechnego. Jej zdaniem wszelkie zmiany w 
tekście powinny odbywać się za wiedzą i zgodą autora. W Jeleniej Górze 
tak się nie stało.

Autora o całej sprawie nie zawiadomiła także Szczerkowska: - A co 
będzie, jeśli zażąda odszkodowania? Obawa tłumaczki nie jest na wyrost. 
Dramatopisarze anglosascy traktują integralność swoich sztuk bardzo 
poważnie. Trzy lata temu Magdalena Łazarkiewicz, reżyserka polskiej 
prapremiery "Dowcipu" Margaret Edson w warszawskim Teatrze Studio, 
bezskutecznie zabiegała o pozwolenie na skróty. "To oczywiste, że nie 
można zmienić ani słowa" - odpowiedziała w imieniu autorki agentka.

Problem dotyczy także sztuk autorów nieżyjących, których prawa są 
chronione przez 75 lat od śmierci.

Do najlepiej chronionych dramatopisarzy na świecie należy Samuel 
Beckett, którego twórczości strzeże specjalnie powołane do tego celu 
Towarzystwo Beckettowskie. Bez ich zgody nie można zmieniać nie tylko 
kwestii, ale nawet didaskaliów. Ostatnio kłopoty miał z nimi Richard 
Schechner, znany awangardowy twórca amerykański. W jego wersji "Czekając 
na Godota" było trzech Luckych, Pozzo mówił przez mikrofon, a Didi i 
Gogo byli gejami. Towarzystwo Beckettowskie zabroniło Schechnerowi 
grania spektaklu, ale reżyser znalazł wybieg: zagrał przedstawienie na 
Festiwalu "Konfrontacje Teatralne" w Lublinie jako niebiletowany pokaz 
otwarty połączony z dyskusją o wolności wypowiedzi.

Klasyka się obroni

Czy ewentualna wygrana Szczerkowskiej nie podważy istoty teatru 
inscenizacji? Czy nie zagrozi wolności swobodnej interpretacji tekstów, 
którą teatr wywalczył sto lat temu?

- Na pewno nie można tego robić autorom debiutującym, bo ich teksty są 
nieznane. Skąd widz ma wiedzieć, jakie były jego prawdziwe intencje? 
Inaczej jest z klasyką. Dzieła Czechowa, Szekspira, Moliera są 
powszechnie znane i dostępne, nawet najbardziej radykalna interpretacja 
im nie zaszkodzi. Szekspir się i tak obroni. Co innego pisarz mało 
znany, jak Adam Rapp. Obowiązkiem teatru przy prapremierze jest oddać 
sprawiedliwość autorowi - uważa Szczerkowska.

Jej proces przeciwko teatrowi w Jeleniej Górze może ruszyć już za 
dwa-trzy miesiące. Po raz pierwszy w historii polskiego teatru o sporze 
między reżyserem i tłumaczem wypowie się sąd. O ile wcześniej nie 
dojdzie do ugody.